طراحی، اجرا، نگهداری و فرهنگ استفاده از سیستم اعلام حریق

3. نکات طراحی و کابل‌کشی

• متعارف: هر زون دو سیمه (ثابت/بازگشت) که با سیم زوج اجرا می‌شود.

• آدرس‌پذیر: لوپ‌ها به صورت حلقه از پنل خارج و برگشت می‌شوند؛ هر تجهیز روی لوپ یک آدرس تخصیص می‌یابد.

• در سیستم‌های آدرس‌پذیر، امکانات نرم‌افزاری و تنظیم حساسیت (sensitivity) و Remote Testing وجود دارد که نگهداری را مؤثرتر می‌کند.

بخش چهارم — زون و لوپ — تفاوت عملی و مثال‌های کاربردی

• زون (Zone): مناسب وقتی می‌خواهیم «محدودهٔ کلی» را سریع شناسایی کنیم؛ مثال: زون طبقهٔ دوم غربی.

• لوپ (Loop): وقتی نیاز به «تشخیص دقیق نقطه» داریم؛ مثال: دتکتور دود شماره 47 در اتاق سرور.

• در پروژه‌های بزرگ معمولاً از ترکیب زون‌بندی منطقی و چند لوپ استفاده می‌شود: مثلاً هر لوپ معادل یک بخش یا چند طبقه با آدرس‌دهی دقیق داخل آن.

بخش پنجم — انواع دتکتورها، عملکرد و محل مناسب نصب

پیش از هر چیز: انتخاب دتکتور باید براساس نوع فضا، احتمال منابع تولید دود/بخار/گاز و دستورالعمل‌های مرجع انجام شود.

1. دتکتور دود (Smoke Detector)

• انواع: نوری (Photoelectric / Optical)، یونیزاسیون (کمتر در فضاهای معمولی استفاده می‌شود)، خطی (Beam) برای فضاهای بزرگ با سقف بلند.

• کاربردها: سالن‌ها، اتاق خواب‌ها، راهروها، انباری‌های خشک (در صورت نبود عوامل آلارم‌ساز).

• استانداردها: EN54-7 برای دتکتورهای نقطه‌ای دود.

2. دتکتور حرارتی (Heat Detector)

• انواع: ثابت (Fixed temperature) و افزایشی (Rate-of-Rise).

• کاربرد: آشپزخانه‌ها، موتورخانه‌ها، انبارهای با دود/بخار زیاد که دتکتور دود آلارم کاذب می‌دهد.

• استانداردها: EN54-5 برای دتکتورهای حرارتی.

3. دتکتور ترکیبی (Multi-Sensor / Multi-Criteria)

• ترکیب دود + حرارت یا دود + CO یا هر سه.

• مناسب فضاهای با شرایط متغیر و جاهایی که باید آلارم کاذب کاهش یابد (اتاق سرور، موزه، آشپزخانه صنعتی با کنترل لازم، پارکینگ‌ها در برخی طراحی‌ها).

• کارایی: با الگوریتم ترکیب سنسورها تصمیم‌گیری دقیق‌تری انجام می‌دهند و حساسیت را بسته به شرایط محیط تنظیم می‌کنند.

4. دتکتور گازی / CO

• برای پارکینگ‌ها، گاراژها، فضاهایی که خودرو یا منابع احتراق داخلی وجود دارد. منظور از CO detector نظارت بر منواکسیدکربن است، نه جایگزین دتکتور دود در همه موارد.

5. دتکتور شعله (Flame Detector)

• برای محل‌هایی که شعلهٔ آتش مستقیم یا آتش سریع‌الوصول وجود دارد (مثلاً مخازن فرآیندی صنعتی). EN54-10 مربوط به flame detectors است.

6. توصیه‌های نصب بر اساس فضا (خلاصه)

• آشپزخانه خانه/رستوران: از دتکتور حرارتی یا دتکتور ترکیبی با تنظیم مناسب استفاده کن — دتکتور دود ساده آلارم کاذب زیاد می‌دهد.

• اتاق خواب: دتکتور دود نقطه‌ای (Photoelectric) طبق NFPA توصیه می‌شود؛ نصب در داخل هر اتاق خواب و خارج از مناطق خواب در فاصلهٔ منطقی.

• سالن/لابی: دتکتور دود نوری یا دتکتور خطی (Beam) در موارد سقف بلند.

• پارکینگ: دتکتور CO + سنسور حرارتی یا ماژول ترکیبی؛ در پارکینگ‌های بدون تهویه مناسب دقت لازم است.

• انباری: بسته به مواد ذخیره‌شده؛ در انبار با مواد آتش‌گیر یا شیمیایی ممکن است نیاز به دتکتورهای خاص یا سیستم اطفاء همزمان باشد.

بخش ششم — دتکتور ترکیبی دقیق‌تر: چرا و کجا؟

• مزایا: کاهش آلارم‌های کاذب، تشخیص سریع‌تر آتش واقعی، قابلیت تعیین نوع خطر (دود یا گرما یا گاز).

• کاربرد عملی: در فضای با احتمال حضور بخار/گردوغبار/دود پخت (آشپزخانه‌های صنعتی)، اتاق‌های سرور (که دود غیرفوق‌العاده نادر ولی فاجعه‌آمیز است)، مراکز فرهنگی و موزه‌ها.

• پیاده‌سازی بهتر در سیستم‌های آدرس‌پذیر که قابلیت تنظیم الگوریتم‌ها/آستانه‌ها را دارند.

بخش هفتم — علت‌های آلارم کاذب و راهکارهای مهار آنها

عوامل شایع آلارم کاذب

1. نصب دتکتور دود در مکان نامناسب (مثلاً نزدیک اجاق یا تهویهٔ آشپزخانه).

2. حشره در چمپر دتکتور

3. آلودگی و گردوغبار روی سنسورها (کثیف شدن دتکتورها).

4. ساختار نامناسب جریان هوا و محل قرارگیری ورودی‌های هوای گرم/سرد.

5. کابل‌کشی ضعیف یا نویز الکتریکی در لوپ/زون.

6. خراب بودن یا تنظیمات نادرست در پنل (حساسیت بیش از حد).

راهکارها

• انتخاب نوع دتکتور متناسب با فضا.

• استفاده از دتکتورهای ترکیبی یا دتکتورهای با الگوریتم‌های کاهش آلارم کاذب.

• برنامهٔ سرویس دوره‌ای (تمیزکاری، تست عملکردی، کالیبراسیون).

• جانمایی صحیح بر اساس دستورالعمل‌های تولیدکننده و ضوابط مرجع.

• آموزش بهره‌بردار و نگهدار؛ انجام مانورها و تست‌های دوره‌ای.

بخش هشتم — چرا بهره‌بردار سیستم را خاموش می‌کند؟ و چه باید کرد؟

دلایل خاموش کردن سیستم

1. خستگی از آلارم‌های پی‌درپی (Alarm Fatigue) → خاموش کردن برای «قطع مزاحمت».

2. نبود آموزش → نمی‌دانند چگونه زون یا تجهیز مشکل‌دار را ایزوله یا ریست کنند.

3. هزینه‌های نگهداری → به‌جای تعمیر، خاموش کردن آسان‌تر به‌نظر می‌آید.

4. عدم نظارت پس از تحویل → بعد از دریافت مجوز، پیگیری‌ها قطع می‌شود.

پیامدها

• کاهش شدید ایمنی جانی؛ عدم پوشش بیمه در صورت عدم فعال بودن سیستم؛ مسؤولیت قانونی برای بهره‌بردار.

راهکارهای مؤثر

• کاهش آلارم کاذب از ریشه با طراحی درست.

• آموزش و دستورالعمل ساده برای بهره‌بردار (چه زمانی ریست کند، چگونه شستی را قفل کند، شمارهٔ تماس سرویس).

• قرارداد نگهداری منظم با شرکت معتبر و ثبت گزارش‌های سرویس.

• تدوین روال‌های داخلی: هلث چک ماهانه، مانور سالانهٔ تخلیه و گزارش به ناظر/مالک.

بخش نهم — نقشهٔ ازبیلت (As-Built Drawing) اعلام حریق — چی باید باشد و چرا حیاتی است

تعریف

نقشهٔ ازبیلت سندی است که وضعیت واقعی اجراشدهٔ سیستم (بدون تفاوت) را ثبت می‌کند: محل دقیق دتکتورها، شستی‌ها، آژیرها، مسیر کابل‌کشی، موقعیت پنل، شمارهٔ آدرس‌ها، و لیست تجهیزات. این نقشه پس از پایان اجرا توسط پیمانکار تهیه و تحویل می‌شود.

اجزای کلیدی نقشهٔ ازبیلت اعلام حریق

• پلان معماری همراه با علامت‌گذاری تجهیزات سیستم اعلام حریق.

• مسیر دقیق کابل‌ها و شماره‌گذاری زون‌ها/لوپ‌ها.

• لیست قطعات (Bill of Materials) و مشخصات فنی هر تجهیز.

• جداول آدرس‌دهی (Address table) در سیستم‌های آدرس‌پذیر.

• گزارش تست‌های راه‌اندازی (commissioning report) و تأییدیه‌ها.

اهمیت

• مرجع تعمیر و نگهداری: تکنسین‌ها بدون این نقشه زمان زیادی برای یافتن تجهیزات هدر می‌دهند.

• مستندیت قانونی: برای بازرسی آتش‌نشانی و بیمه ضروری است.

• پایهٔ ارتقاء یا اصلاحات آینده.

بخش دهم — نگهداری، تست و برنامهٔ سرویس — چک‌لیست پیشنهادی

سرویس‌های دوره‌ای (نمونهٔ پیشنهادی)

• هفته‌ای: چک وضعیت پنل و نمایشگر (faults, trouble).

• ماهانه: مشاهدهٔ وضعیت شستی‌ها و آژیرها؛ پاک‌سازی فیزیکی دتکتورها (در صورت امکان).

• سه‌ماهه: تست عملکرد آژیر و فلاشِرها، تست شستی‌ها.

• شش‌ماهه: بررسی باتری‌ها و UPS، تست لوپ‌ها در آدرس‌پذیرها.

• سالانه: تست کامل سیستم با گزارش مکتوب، بازبینی نقشهٔ ازبیلت، تست عملکرد در شرایط واقعی (مانند تزریق دود تستی در نقاط غیرحساس).

فرم/گزارش سرویس

• وضعیت هر تجهیز (OK / Needs cleaning / Replace)

• تاریخ سرویس، نام تکنیسین، شمارهٔ سریال تجهیزات تعویض‌شده

• امضا و مهر شرکت خدماتی

بخش یازدهم — وضعیت فرهنگ استفاده (متمرکز بر ایران) و راهکارهای تغییر فرهنگی

وضعیت موجود (چکیده)

• در ایران (و بسیاری کشورها) سیستم‌های اعلام حریق غالباً برای اخذ تأییدیه نصب می‌شوند، اما فرهنگ نگهداری، آموزش کاربران و مانورهای تخلیه به‌صورت کامل جا نیفتاده است؛ مستندات محلی نیز معمولاً بر اساس NFPA و EN54 بومی شده‌اند.

چرا باید فرهنگ‌سازی شود؟

• سیستم بدون پذیرش و آموزش کاربران، کارایی لازم را ندارد — افرادی که آژیر را «مزاحمت» می‌دانند ممکن است آن را نادیده بگیرند یا سیستم را خاموش کنند.

برنامهٔ پیشنهادی برای بهبود فرهنگ

1. آموزش ساده و تکرارشونده برای پرسنل و ساکنان (چه باید بکنند وقتی آژیر شنیده شد).

2. مانورهای تخلیه سالیانه و ثبت نتایج.

3. اطلاع‌رسانی بصری و پوستر در راهروها: «در صورت شنیدن آژیر: 1- خروج از ساختمان 2- نه تماس با آسانسور 3- تجمع در نقطهٔ امن».

4. شرایط قراردادی برای نگهداری: در قراردادهای اجاره یا بهره‌برداری قید شود که سیستم باید فعال و تحت قرارداد خدمات باشد.

5. همکاری با بیمه و آتش‌نشانی برای ارائه مشوق‌ها (کاهش حق بیمه) به مراکزی که سرویس و آموزش منظم دارند.

بخش دوازدهم — نکات عملی برای طراحان، مجریان و بهره‌برداران (Checklists و توصیه‌ها)

برای طراح

• انتخاب درست بین متعارف و آدرس‌پذیر با توجه به کاربری، اندازه و بودجه.

• جانمایی دتکتورها با توجه به منابع دود/بخار و مسیرهای تهویه.

• پیش‌بینی مسیرهای کابل‌کشی و دسترسی برای نگهداری.

• تهیه و بررسی نقشهٔ ازبیلت در انتهای کار.

برای مجری/نصاب

• نصب مطابق راهنمای تولیدکننده و ضوابط محلی.

• انجام تست‌های عملکردی در پایان نصب و تحویل گزارش.

• آموزش عملی به بهره‌بردار در روز تحویل (نمایش نحوهٔ ریست، دسترسی به پنل، شمارهٔ تماس سرویس).

برای بهره‌بردار

• هرگز سیستم را به‌صورت دائم خاموش نکن.

• در صورت دریافت آلارم مکرر، با شرکت خدماتی تماس بگیر و مشکل را پیگیری کن.

• قرارداد نگهداری داشته باش و گزارش‌ها را نگه دار.

بخش سیزدهم — نمونهٔ محتوی نقشهٔ ازبیلت (راهنما برای تهیه)

1. پلان معماری با مقیاس مشخص (مثلاً 1:100).

2. علامت‌گذاری هر دتکتور با شمارهٔ یکتا (مثلاً D-01، D-02).

3. جدول آدرس‌دهی (در سیستم آدرس‌پذیر): شمارهٔ آدرس، نوع تجهیز، موقعیت دقیق.

4. مسیر کابل‌کشی اصلی و شاخه‌ها با نماد مشخص.

5. محل قرارگیری پنل مرکزی، منابع تغذیه و باتری‌ها.

6. گزارش تست اولیه و تاریخ تحویل.

بخش چهاردهم — چک‌لیست کوتاه برای نصب در فضاهای رایج

• آشپزخانه (خانگی): از نصب دتکتور دود در بالای اجاق خودداری کنید؛ ترجیحاً از دتکتور حرارتی یا ترکیبی استفاده شود.

• اتاق خواب: دتکتور دود نقطه‌ای داخل هر اتاق خواب و در خارج از محدودهٔ خواب (هال/راهرو).

• پارکینگ: دتکتور CO و سیستم تهویه مناسب؛ دتکتور دود تنها در صورتی که تهویه و شرایط مناسب باشد.

• سالن‌های بزرگ: بررسی نیاز به دتکتور Beam یا چند نقطه‌ای بر اساس ارتفاع سقف.

منابع کلیدی برای مطالعه و ارجاع

(چند مرجع مروری و استاندارد که متن براساس آنها ساختار یافته است):

1. NFPA 72 — National Fire Alarm and Signaling Code (خلاصه و راهنمای نصب و محل قرارگیری هشدارها و دتکتورها).
2. EN 54 series — استانداردهای اروپایی برای انواع دتکتورها و اجزای سیستم.

3. ضوابط ملاک عمل سیستم‌های کشف و اعلام حریق (نمونهٔ بومی‌شده و مورد استفاده در ایران — مثال: ضوابط تهران).

4. منابع آموزشی طراحی و مقالات مروری مقایسه Conventional vs Addressable.

5. منابع عمومی دربارهٔ As-Built Drawings و اهمیت آن‌ها.

 ۱۰ توصیهٔ عملی و فوری

1. سیستم اعلام حریق را به‌چشم یک ابزار نجات جان ببین؛ فقط برای «گرفتن تأییدیه» نصبش نکن.

2. در محیط‌های حساس (آشپزخانه، پارکینگ، موتورخانه) دتکتور مناسب انتخاب کن — اشتباه رایج باعث آلارم کاذب و خاموش کردن سیستم می‌شود.

3. در پروژه‌های با بیش از چند طبقه یا کاربری پیچیده، آدرس‌پذیر را جدی بگیر — عیب‌یابی و نگهداری را به‌شدت ساده می‌کند.

4. پس از اتمام نصب، نقشهٔ ازبیلت دقیق تهیه و تحویل بده.

5. قرارداد سرویس دوره‌ای و گزارش مکتوب داشته باش.

6. بهره‌بردار را آموزش بده و مانورهای تخلیه برگزار کن.

7. اگر آلارم کاذب زیاد است: ابتدا طراحی و جانمایی را بازبینی کن، سپس دتکتورها را تمیز یا تعویض کن، نه اینکه سیستم را خاموش کنند.

8. در پارکینگ‌ها به CO توجه کن؛ در اتاق خواب‌ها به دتکتور دود. (NFPA توصیهٔ نصب در محل خواب را دارد).

9. برای مستندسازی و پیگیری‌های قانونی، همهٔ گزارش‌های تست و نگهداری را بایگانی کن.

10. مقررات محلی (شهرداری/آتش‌نشانی) را بررسی کن و ضوابط بومی را رعایت کن (در ایران معمولاً بر اساس NFPA و EN54 بومی‌سازی می‌شود).