استانداردهای نصب کپسول‌ها و جعبه‌های آتش‌نشانی: جانمایی، ارتفاع نصب و دستورالعمل‌ها

استانداردهای نصب کپسول‌ها و جعبه‌های آتش‌نشانی؛ایمنی در برابر حریق یکی از مهم‌ترین مباحث در طراحی و بهره‌برداری ساختمان‌ها و محیط‌های کاری است. کپسول‌های آتش‌نشانی (خاموش‌کننده‌ها) و جعبه‌های آتش‌نشانی (فایرباکس‌ها) از تجهیزات اولیه و حیاتی مهار آتش هستند که نصب صحیح آن‌ها می‌تواند در مهار سریع حریق و کاهش خسارات نقشی کلیدی داشته باشد.

این مقاله آموزشی با نگاهی جامع به استانداردها و ضوابط مرتبط، به بررسی روش‌های صحیح جانمایی، ارتفاع نصب و سایر الزامات برای نصب کپسول‌های آتش‌نشانی و جعبه‌های آتش‌نشانی می‌پردازد.

مخاطبان این مطلب کلیه علاقه‌مندان و دست‌اندرکاران حوزه ایمنی حریق ، از مهندسان طراح و ناظران پروژه گرفته تا مدیران ایمنی و بهداشت یا “HSE” و دانشجویان را شامل می‌شود. هدف اصلی ارائه‌ی یک راهنمای کامل و مبتنی بر استانداردهای معتبر (ملی و بین‌المللی مانند NFPA) است تا اطمینان حاصل شود این تجهیزات حیاتی در مکان مناسب، با شرایط نصب استاندارد و آماده به‌کار در زمان اضطراری قرار دارند.

در ادامه، ضمن اشاره به استانداردهای مطرح جهانی نظیر NFPA (استاندارد انجمن ملی حفاظت حریق آمریکا) و ضوابط سازمان آتش‌نشانی، نکات مربوط به جانمایی (محل قرارگیری)، ارتفاع نصب، فواصل و پوشش‌دهی، قابلیت دسترسی و علائم مشخص‌کننده و همچنین برخی ملاحظات نگهداری این تجهیزات با جزئیات مورد بررسی قرار می‌گیرد.

استانداردهای نصب کپسول آتش‌نشانی (Portable Fire Extinguishers)

نصب کپسول‌های دستی آتش‌نشانی باید به‌گونه‌ای باشد که این خاموش‌کننده‌ها به سرعت و سهولت توسط افراد قابل مشاهده و استفاده باشند. استاندارد بین‌المللی NFPA 10 (استاندارد خاموش‌کننده‌های قابل حمل) و همچنین بسیاری از مقررات ملی بر چند اصل کلیدی در نصب تاکید دارند:

جانمایی و محل قرارگیری

• قابلیت دید و دسترسی:

کپسول‌ها باید در نقاط کاملاً مشهود و در دسترس نصب شوند، به صورتی که مسیر دسترسی به آن‌ها توسط موانعی مثل اثاثیه یا تجهیزات مسدود نشود . بهترین نقاط نصب، نزدیک خروجی‌های اضطراری، ورودی اتاق‌ها و مسیرهای اصلی عبور و مرور است تا افراد در شرایط اضطراری ضمن حرکت به سمت خروج، به خاموش‌کننده دسترسی داشته باشند . قرار دادن کپسول در گوشه‌های پنهان، پشت درهای بسته یا داخل کمدهای قفل‌شده مغایر اصول دسترسی بوده و ممنوع است . همچنین در فضاهای بزرگ یا مکان‌هایی که امکان مخفی شدن کپسول پشت اشیاء وجود دارد، باید از علائم راهنما (تابلوهای “کپسول آتش‌نشانی”) در بالای محل نصب یا مسیرهای منتهی به آن استفاده کرد تا مکان خاموش‌کننده از فاصله دور قابل تشخیص باشد  .

• نزدیکی به مخاطره:

هرچند خاموش‌کننده‌ها باید در نزدیکی منابع بالقوه حریق نصب شوند، اما فاصله خیلی نزدیک به کانون خطر نیز توصیه نمی‌شود. برای مثال، نصب کپسول دقیقا کنار دستگاه‌های بسیار داغ یا مواد شدیداً اشتعال‌پذیر مناسب نیست، زیرا ممکن است در لحظه آغاز حریق، دسترسی به کپسول به دلیل شدت حرارت یا شعله میسر نشود . بهتر است خاموش‌کننده با فاصله‌ای ایمن از چنین مخاطرات نصب شود به‌نحوی که در صورت وقوع حریق، امکان دستیابی به آن وجود داشته باشد.

• ارتفاع نصب مناسب:

جزئیات ارتفاع در بخش بعدی آمده است، اما از منظر جانمایی کلی باید ارتفاعی انتخاب شود که کپسول به راحتی قابل دیدن و برداشتن باشد. نصب خاموش‌کننده خیلی پایین روی دیوار (نزدیک کف) یا بسیار بالا (نزدیک سقف) هر دو مشکل‌ساز است؛ ارتفاع نامناسب می‌تواند سرعت عمل افراد را کاهش دهد و همچنین مغایر الزامات استاندارد باشد .

ارتفاع نصب و نحوه تثبیت

یکی از مهم‌ترین الزامات نصب، ارتفاع قرارگیری کپسول از سطح زمین است. استانداردهای معتبر جهانی و ضوابط آتش‌نشانی محدوده‌ای را برای این ارتفاع تعیین کرده‌اند تا استفاده از کپسول برای اکثر افراد به راحتی ممکن باشد:

• طبق ضوابط سازمان آتش‌نشانی (برگرفته از استاندارد NFPA):

 کپسول‌های دستی تا وزن ۱۸ کیلوگرم باید به نحوی روی دیوار نصب شوند که ارتفاع قسمت بالایی کپسول حداکثر ۱۵۰ سانتی‌متر از کف باشد . این مقدار معادل حدود ۵ فوت است که در استاندارد NFPA 10 نیز برای خاموش‌کننده‌های سبک (حداکثر ~۴۰ پوند) ذکر شده است . برای خاموش‌کننده‌های سنگین‌تر از ۱۸ کیلوگرم، این حد مجاز کمتر است؛ به طوری که بالاترین نقطه کپسول نباید بالاتر از حدود ۱۰۰ سانتی‌متر از کف نصب شود  (استاندارد NFPA 10 برای خاموش‌کننده‌های بالای ۴۰ پوند حدود ۳٫۵ فوت یا ~۱۰۷ سانتی‌متر را توصیه کرده است ). این کاهش ارتفاع برای کپسول‌های بزرگ‌تر به دلیل سختی بلند کردن آن‌ها بوده و کمک می‌کند افراد قدکوتاه‌تر یا با توان بدنی کمتر نیز به راحتی به کپسول دسترسی داشته باشند.

• حداقل فاصله از کف:

تمامی خاموش‌کننده‌ها (غیر از انواع چرخ‌دار زمینی) باید حداقلی از ارتفاع نسبت به کف داشته باشند تا کاملاً روی زمین قرار نگیرند. طبق استاندارد، پایین‌ترین نقطه کپسول باید حداقل ۱۰ سانتی‌متر از کف ارتفاع داشته باشد  (معادل ۴ اینچ در منابع NFPA ). این فاصله برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به کپسول (مثلاً تماس مستقیم با زمین مرطوب، برخورد اجسام سنگین با خاموش‌کننده) و نیز سهولت نظافت زیر آن در نظر گرفته شده است.

• روش نصب (براکت یا جعبه):

خاموش‌کننده‌ها می‌توانند به دو صورت نصب شوند: یا با استفادۀ از بست‌ها/پایه‌های مخصوص به دیوار آویزان شوند، یا داخل جعبه/محفظه‌ی توکار یا روکار قرار گیرند. در هر دو حالت، وسیله تثبیت باید استاندارد و مقاوم بوده و وزن کپسول را به خوبی تحمل کند . اگر از جعبه آتش‌نشانی دیواری مخصوص کپسول استفاده می‌شود، درِ آن جعبه باید شفاف یا دارای شیشه باشد تا کپسول داخل آن به چشم بیاید . همچنین طبق مقررات ADA (قانون آمریکاییان دارای معلولیت) در محیط‌های عمومی، در صورتی که کپسول داخل محفظه‌ای توکار نصب شود، نباید لبه یا درب جعبه بیش از ۱۰ سانتیمتر از سطح دیوار بیرون بزند تا برای عبور افراد مشکل ایجاد نکند . استفاده از جعبه توکار یا فرو رفته در دیوار یک راهکار معمول برای رعایت این نکته است .

نکته:

ارتفاع‌های ذکر شده (۱۰۰ و ۱۵۰ سانتیمتر) معمولاً تا دستگیره یا بالاترین قسمت بدنه کپسول اندازه‌گیری می‌شوند. در عمل توصیه می‌شود مرکز ثقل یا دستگیره کپسول حدود ۱۱۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر از زمین باشد تا اکثر افراد بتوانند بدون زحمت آن را از دیوار جدا کنند. همچنین خاموش‌کننده‌های خیلی بزرگ (بیش از ~۴۰-۵۰ کیلوگرم) اغلب روی چرخ‌دستی قرار داشته و نباید روی دیوار آویزان شوند ؛ این نوع خاموش‌کننده‌های چرخ‌دار باید در محل مناسب و روی چرخ‌دستی خود روی زمین مهار شوند (با این وجود، حتی این واحدها هم نباید مسیر خروج را مسدود کنند و باید در معرض دید باشند).

تعداد خاموش‌کننده‌ها و فواصل پوشش‌دهی

تعیین تعداد کافی کپسول در هر ساختمان یا فضای مشخص و فاصله بین آن‌ها بر اساس خطر حریق، مساحت فضا و استانداردهای فاصله دسترسی صورت می‌گیرد. هدف این است که هر آتش‌سوزی اولیه در هر نقطه‌ از ساختمان، به سرعت توسط نزدیک‌ترین خاموش‌کننده قابل دسترس باشد.

«مهم‌ترین معیار در تعیین فاصله نصب تجهیزات اطفاء حریق، مفهوم حداکثر فاصله طی شده یا (Travel Distance) است. این معیار در استانداردها تعریف شده و به بیشترین مسافتی اشاره دارد که یک فرد باید از محل شروع حریق تا رسیدن به یک کپسول آتش‌نشانی یا جعبه آتش‌نشانی طی کند.»

برخی الزامات کلیدی عبارت‌اند از:

• خطرات نوع A (مواد جامد قابل احتراق معمولی):

حداکثر فاصله تا هر کپسول ۲۳ متر (۷۵ فوت) تعیین شده است . این کلاس شامل مواد سوختنی رایج مانند کاغذ، چوب، پارچه و پلاستیک است. به بیان ساده، در یک ساختمان اداری یا مسکونی معمولی، از هر نقطه نباید بیش از ~۲۳ متر تا نزدیک‌ترین کپسول فاصله باشد.

• خطرات نوع B (مایعات و گازهای قابل اشتعال):

به دلیل شدت بیشتر این حریق‌ها، استاندارد فواصل کوتاه‌تری را الزام می‌کند. برای مناطق دارای مایعات قابل اشتعال، در صورت استفاده از کپسول‌های با درجه خاموش‌کنندگی پایین‌تر (مثلاً خاموش‌کننده‌های ۵-B تا ۲۰-B)، حداکثر فاصله ۹ متر (۳۰ فوت) توصیه شده است . برای خاموش‌کننده‌های با درجه بالاتر (۴۰-B به بالا که ظرفیت اطفای بیشتری دارند)، فاصله می‌تواند تا ۱۵ متر (۵۰ فوت) افزایش یابد . به عبارت دیگر در یک انبار مواد قابل اشتعال، ممکن است نیاز باشد کپسول‌ها با فاصله‌های بسیار نزدیک‌تر از حالت عادی نصب شوند.

• خطرات نوع C (تجهیزات برقی فعال):

خاموش‌کننده‌های کلاس C مخصوص حریق‌های الکتریکی هستند. از آنجا که آتش‌سوزی‌های الکتریکی غالباً منشا یک نوع دیگر (جامد یا مایع) دارند، استاندارد فاصله همانند کلاس A در نظر گرفته می‌شود مگر آنکه در کنار تجهیزات برقی، مایعات اشتعال‌پذیر هم وجود داشته باشد که در آن صورت ضوابط کلاس B حاکم می‌شود . لذا در اتاق‌های سرور یا تابلوی برق، وجود یک خاموش‌کننده CO2 یا پودر کلاس C در فاصله ~۲۰ متری کفایت می‌کند؛ اما اگر همان اتاق حاوی مخازن روغن یا سوخت هم باشد، باید فاصله ۹ متری کلاس B رعایت شود.

• خطرات نوع D (فلزات قابل اشتعال):

برای محیط‌های صنعتی که فلزات واکنش‌پذیر (مانند منیزیم، سدیم، پتاسیم و غیره) وجود دارد، خاموش‌کننده‌های پودر مخصوص کلاس D استفاده می‌شود. طبق استاندارد فاصله این خاموش‌کننده‌ها نیز حداکثر ۲۳ متر (۷۵ فوت) است ، مگر اینکه دستورالعمل خاصی برای فلز مورد نظر فاصله کمتری تعیین کرده باشد. در هر بخش کارگاهی که تراشه‌ها یا گرد فلزات قابل اشتعال تولید می‌شود (مانند کارگاه‌های تراش منیزیم)، وجود حداقل یک کپسول D در نزدیکی الزامی است.

• خطرات نوع K (آشپزخانه‌ها و روغن‌های پخت‌وپز):

آتش سوزی چربی‌های آشپزی در رستوران‌ها و آشپزخانه‌های صنعتی با خاموش‌کننده‌های کلاس K مهار می‌شوند. استاندارد NFPA 10 تصریح می‌کند که در آشپزخانه‌های تجاری، فاصله هیچ نقطه از دستگاه‌های پخت‌وپز تا خاموش‌کننده K نباید بیش از ۹ متر (۳۰ فوت) باشد . این به معنی نصب حداقل یک کپسول کلاس K در آشپزخانه (معمولاً نزدیک ورودی آن) است، به طوری که کارکنان آشپزخانه در صورت وقوع آتش‌سوزی ناشی از روغن به سرعت بتوانند به آن دسترسی پیدا کنند.

نکته

علاوه بر استانداردهای NFPA، ضوابط آتش‌نشانی محلی نیز ممکن است دستورالعمل‌های مشخصی برای حداقل تعداد و فواصل خاموش‌کننده‌ها بر اساس نوع کاربری ساختمان ارائه دهند.

برای مثال، مطابق دستورالعمل آتش‌نشانی تهران:

در هر طبقه حداقل باید یک خاموش‌کننده ۶ کیلوگرمی نصب شود؛ در واحدهای مسکونی/اداری به ازای هر دو واحد یک کپسول در راهرو نیاز است (حداکثر فاصله ۲۳ متر)، در پارکینگ حداقل ۲ کپسول (با فاصله دسترسی حداکثر ۱۵ متر)، و در کاربری‌های صنعتی با خطر معمولی حداکثر فاصله ۱۵ متر و برای خطر زیاد ۹ متر تعیین شده است .

هرچند اعداد دقیق ممکن است در هر مقررات ملی اندکی متفاوت باشد، رویکرد کلی همه استانداردها ایجاد پوشش کامل در کوتاه‌ترین فاصله ممکن است. بنابراین طراح سیستم اطفای دستی باید نقشه جانمایی کپسول‌ها را طوری تنظیم کند که تمام نقاط کور پوشش داده شوند و فاصله‌ها از حدود تعیین‌شده فراتر نرود.

در صورت پیچیده بودن چیدمان فضا (مثلاً وجود اتاق‌های تو در تو یا راهروهای طولانی)، ترجیحاً در هر بخش یا پس‌رفتگی، یک خاموش‌کننده اضافی نصب گردد تا تاخیر در دسترسی رخ ندهد.

انواع خاموش‌کننده‌ها و تناسب با محیط

خاموش‌کننده‌های دستی در انواع مختلفی (از نظر ماده خاموش‌کننده و ظرفیت) عرضه می‌شوند که هر یک برای کلاس‌های متفاوت حریق مناسب‌اند.

«نصب صحیح تنها به ارتفاع و محل وابسته نیست، بلکه انتخاب نوع خاموش‌کننده متناسب با خطر محیط نیز بخشی از استاندارد رعایت‌شونده در نصب محسوب می‌شود.»

براساس استاندارد NFPA و کدهای بین‌المللی، کلاس‌های حریق و خاموش‌کننده به صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند :

• کلاس A:

حریق مواد جامد معمولی مانند چوب، کاغذ، منسوجات (نماد: مثلث سبز – حرف A). خاموش‌کننده آب، کف (فوم) یا پودر خشک ABC برای این موارد استفاده می‌شود.

• کلاس B:

حریق مایعات و گازهای قابل اشتعال مانند بنزین، الکل، روغن (نماد: مربع قرمز – حرف B). خاموش‌کننده پودر BC یا کف (فوم) یا CO2 مناسب این کلاس است.

• کلاس C:

حریق تجهیزات الکتریکی برقدار (نماد: دایره آبی – حرف C). خاموش‌کننده CO2 یا پودر خشک (که رسانای جریان برق نباشند) برای این موارد به‌کار می‌روند.

• کلاس D:

حریق فلزات قابل اشتعال مثل منیزیم، سدیم، آلومینیوم پودر‌شده (نماد: ستاره زرد – حرف D). فقط خاموش‌کننده‌های ویژه پودر خشک کلاس D قادر به اطفای این نوع حریق‌ها هستند.

• کلاس K:

حریق روغن‌ها و چربی‌های پخت‌و‌پز در آشپزخانه‌های صنعتی (نماد: شش‌ضلعی سیاه – حرف K یا علامت قابلمه). خاموش‌کننده پایه پتاسیم (شیمیایی تر) مخصوص این کلاس طراحی شده است.

با توجه به طبقه‌بندی فوق، در مرحله نصب باید اطمینان حاصل شود که نوع خاموش‌کننده انتخاب‌شده با نوع خطرات محیط سازگار است. برای مثال:

«وجود تنها خاموش‌کننده آب‌پاش در یک آشپزخانه صنعتی کافی نیست و حتماً باید کپسول کلاس K نیز تعبیه شود. یا در یک اتاق سرور برق، نصب خاموش‌کننده پودر ABC می‌تواند آسیب زیادی به تجهیزات الکترونیکی بزند؛ در عوض بهتر است از CO2 استفاده شود. استاندارد NFPA 10 و همچنین آیین‌نامه‌های محلی توصیه می‌کنند که قبل از نصب، یک آنالیز خطر انجام و کلاس‌های حریق بالقوه شناسایی شوند . سپس تعداد و نوع خاموش‌کننده‌ها مطابق آن انتخاب و در محل‌های مناسب نصب گردند. بطور خلاصه، هر فضا خاموش‌کننده متناسب خود را می‌طلبد و نصاب باید به برچسب کلاس روی کپسول و محل کاربرد آن دقت کند.»

علائم شناسایی و دستورالعمل‌های دسترسی

نصب فیزیکی کپسول آتش‌نشانی پایان کار نیست؛ بلکه باید با علائم و اقدامات تکمیلی همراه باشد تا اثربخشی آن تضمین شود.

• تابلو و نشانگر:

همان‌طور که اشاره شد، اگر امکان دارد که خاموش‌کننده در دید مستقیم همه افراد نباشد – مثلاً در راهرویی که ممکن است پشت ستون مخفی شود – باید دقیقاً بالای کپسول یا در محل مناسب بالای دیوار، یک تابلو با نماد آتش‌نشانی یا عبارت مثل “Fire Extinguisher” نصب شود . این تابلوها معمولاً قرمز و سفید هستند و از فاصله دور دیده می‌شوند. حتی در محیط‌هایی که کپسول در معرض دید است، نصب علائم سه‌وجهی یا دووجهی در راهرو می‌تواند کمک کند از زوایای مختلف قابل رؤیت باشد  . طبق توصیه‌ها، ارتفاع نصب علائم راهنما معمولاً نزدیک سقف یا حداقل بالاتر از قد افراد (~۲ تا ۲٫۵ متر) است تا در شلوغی و ازدحام نیز دیده شود . در ساختمان‌های بزرگ و چندزبانه، استفاده از علائم بین‌المللی و چندزبانه (یا همراه با نماد گرافیکی) اطمینان می‌دهد همه افراد بدون مشکل زبان، محل کپسول را شناسایی می‌کنند .

• دستورالعمل استفاده:

توصیه می‌شود در کنار هر خاموش‌کننده، دستورالعمل کوتاه نحوه استفاده از آن نیز به صورت برچسب یا تابلو نصب شود . هرچند کارکنان باید آموزش دیده باشند، اما وجود دستورالعمل PASS (مخفف چهار مرحله Pull, Aim, Squeeze, Sweep – کشیدن ضامن، نشانه‌گیری، فشار دادن اهرم، جاروب کردن) می‌تواند در استرس لحظه حادثه راهنمای خوبی باشد. این دستورالعمل‌ها معمولاً با شکل و متن روی بدنه کپسول‌ها چاپ می‌شوند.

• منطقه عاری از مانع:

اطراف محل نصب خاموش‌کننده باید همیشه خالی و عاری از هرگونه مانع باشد. حداقل حدود ۱ متر مربع فضای آزاد در مقابل کپسول در نظر بگیرید که هیچ وسیله‌ای مانند کمد، میز یا جعبه در آن قرار نگیرد . این فضا برای آن است که فرد بتواند به راحتی نزدیک شده، کپسول را برداشته و عقب‌نشینی کند. هرگونه وسیله موقت (مثلاً انبار کردن بسته‌ها) که این فضا را اشغال کند، تخلف محسوب می‌شود. مدیران ایمنی باید به طور منظم این موضوع را پایش کنند.

• ارتفاع مناسب علائم راهنما:

چنانکه اشاره شد، علائم شناسایی بهتر است در ارتفاع بالاتر از خط دید نصب شوند تا از دوردست قابل مشاهده باشند . استاندارد OSHA توصیه می‌کند تابلوهای نشانگر کپسول حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متری از کف نصب شوند . مهم‌ترین اصل این است که علامت در ازدحام یا حتی در صورت دودگرفتگی نسبی فضا (در ارتفاع بالا) دیده شود.

با رعایت موارد فوق، احتمال اینکه افراد در شرایط آتش‌سوزی بتوانند سریعاً محل خاموش‌کننده را بیابند و اقدام کنند بسیار بیشتر می‌شود. همچنین نهادهای بازرسی ایمنی در بازدیدها به این نکات توجه ویژه دارند و عدم وجود تابلوهای راهنما یا مسدود بودن دسترسی به کپسول می‌تواند منجر به صدور اخطار یا جریمه شود .

استانداردهای نصب جعبه آتش‌نشانی (Fire Hose Cabinets)

جعبه‌های آتش‌نشانی که گاهی با نام فایرباکس نیز شناخته می‌شوند، محفظه‌هایی هستند که معمولاً حاوی تجهیزات اطفاء دستی پیشرفته مانند شیلنگ آتش‌نشانی، قرقره (هوزریل) و گاهی کپسول آتش‌نشانی یا شیر هیدرانت می‌باشند.

«این جعبه‌های آتش‌نشانی عمدتاً در ساختمان‌های بزرگ تجاری، اداری، صنعتی و مسکونی نصب می‌شوند و نقش حیاتی در کنترل و مهار آتش‌سوزی قبل از رسیدن نیروهای آتش‌نشانی ایفا می‌کنند.»

طبق استاندارد NFPA 14 و همچنین ضوابط محلی ساختمان‌ها، نصب جعبه‌های آتش‌نشانی باید با رعایت نکات زیر انجام شود:

جانمایی و پوشش‌دهی فضا

پوشش کامل همه نقاط:

• محل قرارگیری جعبه‌های آتش‌نشانی باید طوری انتخاب شود که طول شیلنگ داخل آن بتواند تمام بخش‌های آن طبقه یا محدوده تعیین‌شده را پوشش دهد.
• هر جعبه معمولا دارای یک قرقره شیلنگ نیمه‌سخت به طول ۲۰ تا ۳۰ متر است. مطابق ضوابط آتش‌نشانی تهران، شعاع پوشش‌دهی هر شیلنگ حداکثر ۳۰ متر است . بنابراین لازم است که جعبه‌ها در طبقات طوری توزیع شوند که با احتساب طول شیلنگ (و پرتاب موثر آب از نازل)، هیچ نقطه‌ای از فضای تحت پوشش از دسترس دور نباشد.
• NFPA 14 برای سیستم‌های کلاس II (شیلنگ‌های ۱٫۵ اینچ برای استفاده ساکنین) الزام کرده که همه قسمت‌های هر طبقه حداکثر در فاصله ۳۰ متری از شیلنگ قرار داشته باشند  (این معادل 100 فوت شیلنگ + 30 فوت پاشش آب است). به بیان ساده، تعداد و مکان جعبه‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که اگر شیلنگ را کاملاً باز کنیم، نوک نازل آن به دورترین گوشه منطقه هدف برسد.

نزدیکی به خروجی و راه‌پله‌ها:

بهترین مکان‌های نصب جعبه آتش‌نشانی در ساختمان‌ها، نزدیک ورودی راه‌پله‌های فرار، در پاگردها یا کنار درب‌های خروجی اضطراری هر طبقه است. دلیل این امر چندگانه است: اولاً این نقاط برای ساکنین آشنا و در مواقع اضطراری قابل دسترسی‌اند. ثانیاً استقرار شیلنگ در مجاورت راه‌پله به آتش‌نشانان امکان می‌دهد از راه امن‌تری (داخل راه‌پله) به شیر و شیلنگ دسترسی پیدا کنند. NFPA 14 نیز تصریح می‌کند که ترجیحاً تمام اتصالات شیلنگ (hose connection) در پاگرد راه‌پله یا نزدیک خروجی‌ها باشند و چیزی مانع دسترسی به آن‌ها نشود . اگر جعبه داخل دیوار راهرو نصب می‌شود، حتماً مسیر آن راهرو باید به یک خروجی یا راه‌پله امن منتهی گردد تا استفاده‌کننده در مسیر بن‌بست گرفتار نشود.

ارتفاع از کف و ملاحظات ارگونومی:

هر جعبه آتش‌نشانی باید در ارتفاعی نصب شود که هم برای افراد عادی و هم آتش‌نشانان قابل دسترسی باشد. جزئیات ارتفاع در بخش بعدی خواهد آمد، اما از منظر جانمایی باید دقت شود که جعبه خیلی پایین نصب نشود (که مثلاً کف جعبه روی زمین باشد و برای خم شدن و باز کردن درب مشکل ایجاد کند) و نه آنقدر بالا که دسترسی به شیر و قرقره دشوار گردد . معمولا محل نصب بهینه به گونه‌ای است که دستگیره درب جعبه حدود ارتفاع کمر یک فرد بالغ قرار گیرد (یعنی حدود ۱ تا ۱٫۲ متر).

تعداد جعبه‌ها بر حسب مساحت و ارتفاع ساختمان:

در ساختمان‌های کم‌ارتفاع و کوچک، مانند یک سالن صنعتی همکف بزرگ، معمولاً نصب یک یا دو جعبه آتش‌نشانی نیاز ایمنی را برطرف می‌کند.

در ساختمان‌های بلندمرتبه، باید در هر طبقه حداقل یک جعبه آتش‌نشانی نصب شود؛ این جعبه‌ها معمولاً در پاگرد پلکان قرار می‌گیرند. در طبقات بزرگ یا بخش‌هایی با راهروهای طولانی، لازم است بیش از یک جعبه در همان طبقه تعبیه شود تا پوشش ایمنی کامل فراهم گردد.

طبق NFPA 14، در ساختمان‌های بلندتر از محدودیت ارتفاع مشخص (مثلاً بالاتر از 23 متر یا بیش از 3 طبقه)، نصب سیستم لوله‌کشی ایستاده (Standpipe) به همراه تجهیزات شیلنگ الزامی است. به همین دلیل، بیشتر برج‌ها و ساختمان‌های بلند در هر طبقه دارای جعبه آتش‌نشانی هستند.

مهم آن است که استاندارد پوشش ۳۰ متری که ذکر شد تامین گردد. در پارکینگ‌های طبقاتی وسیع یا سوله‌های صنعتی نیز، فاصله بین جعبه‌ها نباید از قطر پوشش‌دهی شیلنگ بیشتر شود و معمولاً چندین فایرباکس در نقاط مختلف نصب می‌گردد.

ارتفاع نصب و نحوه نصب جعبه

• ارتفاع مرکز قرقره/شیر:

طبق استاندارد NFPA 14، ارتفاع مجاز برای اتصالات شیلنگ (خروجی‌ها یا همان شیر و کوپلینگ) باید حداقل ۹۰ سانتی‌متر و حداکثر ۱۵۰ سانتی‌متر از کف باشد . این اندازه‌گیری تا مرکز شیر خروجی یا قرقره انجام می‌شود. ضوابط آتش‌نشانی تهران نیز محدوده ۱۴۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متر را برای ارتفاع مرکز قرقره شیلنگ تا کف تمام‌شده توصیه کرده است . در عمل بسیاری از جعبه‌ها را طوری نصب می‌کنند که مرکز قرقره حدود ۱۴۰ سانتیمتر و شیر اتصال ۱٫۵ اینچ در حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتری کف قرار گیرد. این حدود باعث می‌شود هم فرد عادی برای گرفتن نازل و کشیدن شیلنگ راحت باشد، هم آتش‌نشان بتواند به سرعت شیر را باز کرده و شیلنگ خود را متصل کند.

• عدم انسداد توسط در یا موانع:

بسیار مهم است که درِ جعبه آتش‌نشانی به طور کامل باز شود و توسط دیوار یا مانعی محدود نشود. اگر جعبه پشت درب نصب می‌شود (مثلاً پشت درب خروجی در راهرو)، باید دقت شود درب در حالت باز جلوی جعبه را نپوشاند . همچنین پیرامون جعبه نیز مانند خاموش‌کننده باید فضای خالی کافی باشد تا هنگام عملیات، بازکردن درب و خروج شیلنگ آسان صورت گیرد. حداقل ۱ متر فضای جلو جعبه توصیه می‌شود. ضمن آنکه ارتفاع نصب جعبه نباید باعث شود شیلنگ پس از باز شدن، روی لبه تیز دیوار یا پله کشیده شود. اگر جعبه در راه‌پله نصب می‌گردد، بهتر است روی پاگرد و نزدیک به کف پاگرد باشد نه مثلاً ۳ متر بالاتر از پله که شیلنگ از آن ارتفاع به پایین کشیده شود.

• نصب محکم و تراز:

جعبه‌های آتش‌نشانی معمولاً داخل دیوار به صورت توکار یا نیمه‌توکار نصب می‌شوند. حتماً باید قبل از نصب وزن و ابعاد جعبه مدنظر قرار گیرد و چهارچوب فلزی یا قوطی‌کشی مناسب درون دیوار برای مهار آن تعبیه گردد. پیچ‌های نصب باید تحمل وزن شیلنگ پر از آب را داشته باشند. تراز بودن جعبه نیز مهم است تا قرقره شیلنگ به نرمی حرکت کند. قفل درب جعبه نیز باید از نوع ساده بدون کلید باشد ؛ معمولاً جعبه‌ها دارای قفل فشاری یا ضامن شیشه‌ای هستند که در هنگام نیاز بسرعت با فشار دست یا شکستن شیشه کوچک، باز می‌شوند. هرگونه قفل که نیاز به کلید ویژه داشته باشد مغایر استاندارد است ، چرا که در شرایط اضطراری زمان برای یافتن کلید از دست خواهد رفت.

تجهیزات داخلی و اتصالات

محتویات داخل جعبه آتش‌نشانی بر اساس نوع طراحی متفاوت است، اما طبق استانداردها و دستورالعمل‌های سازمان آتش‌نشانی، یک فایرباکس باید شامل اقلام زیر باشد:

• قرقره شیلنگ (هوزریل):

تقریباً تمام جعبه‌ها دارای یک قرقره دایره‌ای با شیلنگ لاستیکی نیمه‌سخت (معمولاً قطر ۳/۴ اینچ یا ۱۹ میلیمتر) به طول ۲۰ الی ۳۰ متر هستند . این شیلنگ با نازل سر لوله برای استفاده سریع ساکنین (آموزش‌دیده) طراحی شده و به یک شیر ورودی متصل است. هنگامی که درب جعبه باز شود، قرقره معمولاً روی محور خود می‌چرخد تا شیلنگ به آسانی خارج گردد. استاندارد EN671 اروپا نیز بر وجود چنین شیلنگ‌هایی در ساختمان‌های عمومی تاکید دارد.

• شیر آب و انشعاب اصلی:

جعبه باید به سیستم لوله‌کشی آب آتش‌نشانی ساختمان متصل باشد. یک شیر کنترل داخل جعبه تعبیه می‌شود که آغاز جریان آب در شیلنگ را کنترل می‌کند. این شیر اغلب قطر ۱ یا ۱٫۵ اینچ (۲۵ یا ۳۸ میلیمتر) دارد. طبق ضوابط تهران برای ساختمان‌های دارای تصرفات صنعتی/تجاری بزرگ (گروه S3)، علاوه بر قرقره شیلنگ ۳/۴ اینچ، باید یک انشعاب ۱٫۵ اینچ با کوپلینگ مناسب نیز در جعبه موجود باشد  . این انشعاب بزرگ‌تر جهت اتصال شیلنگ‌های برزنتی آتش‌نشانی (که آتش‌نشانان یا پرسنل آموزش‌دیده استفاده می‌کنند) پیش‌بینی می‌شود.به عبارتی جعبه‌های دوکابینه یا دوطبقه‌ای وجود دارند که در بخش بالایی شیلنگ قرقره‌ای ۳/۴ اینچ و در بخش پایینی یک شیلنگ برزنتی ۱٫۵ اینچ تاشده روی رک را نگهداری می‌کنند . حتی اگر شیلنگ برزنتی در جعبه قرار نگیرد، وجود کوپلینگ اتصال سریع ۱٫۵ اینچ روی شیر بزرگ ضروری است تا تیم آتش‌نشانی هنگام ورود بتوانند شیلنگ خود را بدان متصل کنند .

• نازل و سرلوله‌ها:

انتهای هر شیلنگ (چه شیلنگ قرقره‌ای کوچک و چه برزنتی بزرگ) یک نازل قابل تنظیم نصب می‌شود که امکان پاشش آب بصورت جت مستقیم یا اسپری (تغییر دبی و الگوی پاشش) را فراهم می‌کند. نازل شیلنگ‌های ۳/۴ اینچ معمولا دارای دسته بازوبست سریع است. نازل‌های ۱٫۵ اینچ ممکن است ساده یا تنظیم‌دار باشند. اطمینان از حضور نازل مناسب در جعبه بخشی از چک‌لیست نصب است.

• سایر تجهیزات:

برخی جعبه‌ها ممکن است شامل کپسول آتش‌نشانی نیز باشند (دوکاره)، یعنی یک خاموش‌کننده دستی هم درون کابینت کنار شیلنگ قرار گیرد. همچنین گاهی تجهیزات جانبی نظیر کلید شکستن شیشه درب، چراغ قوه اضطراری کوچک، جعبه کمک‌های اولیه یا تجهیزات حفاظتی اولیه (مثلاً دستکش عایق) در آنها گذاشته می‌شود، هرچند این موارد جنبه استاندارد الزامی ندارند و بیشتر به سیاست ایمنی سازمان بستگی دارند.

قابلیت دسترسی و شناسایی جعبه‌ها

• علامت‌گذاری محل جعبه:

مشابه خاموش‌کننده‌های دستی، محل جعبه آتش‌نشانی باید با علائم مناسب مشخص شود. معمولاً در طراحی معماری، خود درب جعبه به رنگ قرمز و دارای نوشته‌ی سفید “آتش‌نشانی” یا علامت شیلنگ آتش‌نشانی است که به اندازه کافی جلب توجه می‌کند. با این حال در راهروهای طولانی یا انبوه، نصب یک تابلو در ارتفاع بالا با فلش جهت‌نما به سمت جعبه می‌تواند مفید باشد. همچنین طبق برخی مقررات، روی درب جعبه باید نوع محتویات آن نوشته شود (مثلاً “شیلنگ آب” یا “Fire Hose” و “خاموش‌کننده CO2” اگر داخلش کپسول CO2 هم هست). این کار به آتش‌نشانان یا کاربران کمک می‌کند سریع وسیله مورد نیاز را تشخیص دهند.

• روشنایی و دید در تاریکی:

باید در نظر داشت که قطعی برق اغلب همراه آتش‌سوزی رخ می‌دهد. بنابراین محل جعبه باید در حوزه پوشش روشنایی اضطراری ساختمان باشد. وجود یک چراغ روشنایی اضطراری نزدیک هر فایرباکس الزامی یا حداقل توصیه‌شده است تا در تاریکی، جعبه پیدا شود. همچنین می‌توان از علائم شبرنگ (تابلوهای فتو لومینسانس) روی درب جعبه استفاده کرد که در تاریکی می‌درخشند.

• دسترسی آزاد:

پیش‌تر هم تاکید شد که جلوی جعبه آتش‌نشانی همیشه باید خلوت باشد. انبار کردن وسایل در مقابل جعبه یا تکیه دادن اشیاء به آن اکیداً ممنوع است. این نکته باید به پرسنل خدمات و انبارداری ساختمان گوشزد شود. فاصله حداقل ۱ متر در جلو و اطراف جعبه برای چرخش افراد با شیلنگ الزامیست.

• ارتفاع نصب دستگیره درب:

هرچند استاندارد مستقیم ندارد، اما تجربه نشان می‌دهد نصب دستگیره در ارتفاع حدود ۱٫۲ تا ۱٫۴ متری بهترین حالت است (تقریباً هم‌سطح دستگیره درب اتاق‌ها). دستگیره‌های push-type (فشاری) یا knob (دکمه‌ای) که با یک حرکت باز شوند ایده‌آل هستند تا فرد مضطرب سریعا بتواند به تجهیزاتی داخل کابینت دست یابد.

• قفل آسان‌بازشو:

همانطور که اشاره شد قفل جعبه باید بدون کلید و به سرعت باز شود . در بسیاری از مدل‌ها یک قطعه شیشه کوچک روی ضامن درب نصب است که با شکستن آن درب رها می‌شود. در استفاده از این مدل‌ها باید چک شود شیشه ایمنی بوده و تیز برنده نباشد یا برچسب “برای باز کردن درب بشکنید” روی آن باشد. مدل‌های دیگر قفل فشاری دارند که با فشار نقطه‌ای، زبانه آزاد می‌شود. در هر صورت نگهداری کلید روی میخ یا قلاب کنار جعبه روش قابل قبولی نیست! اگر جعبه‌های فعلی ساختمان شما کلیدخور هستند، توصیه می‌شود مکانیزم آن‌ها را به اضطراری (شکستنی یا فشاری) ارتقا دهید.

نگهداری و بازرسی دوره‌ای

پس از نصب اصولی کپسول‌ها و جعبه‌های آتش‌نشانی، نگهداری منظم و تست‌های دوره‌ای تضمین می‌کند که این تجهیزات در زمان حادثه عملکرد درستی خواهند داشت. طبق استانداردها:

• بازدید چشمی ماهانه:

حداقل ماهی یک‌بار مسئول ایمنی باید کلیه خاموش‌کننده‌ها و جعبه‌ها را بازدید کند. مواردی که چک می‌شوند شامل سالم بودن پلمب و ضامن کپسول‌ها، نداشتن زنگ‌زدگی یا آسیب بدنه، فشار مناسب در مانومتر (برای کپسول‌های پودری)، تاریخ انقضای شارژ و همچنین اطمینان از عدم انسداد مسیر دسترسی و واضح بودن علائم راهنما است . برای جعبه‌ها نیز وجود شیلنگ در حالت آماده (گره نخورده)، سالم بودن نازل، بسته بودن شیر ورودی، و در دسترس بودن کوپلینگ ۱٫۵ اینچ باید بررسی شود.

• سرویس و شارژ سالانه:

خاموش‌کننده‌های دستی بر اساس مقررات باید حداقل سالی یک‌بار توسط شرکت‌های مجاز سرویس شوند . این سرویس شامل تخلیه و شارژ مجدد کپسول پودری، تعویض یا آزمون هیدرواستاتیک کپسول CO2 هر ۵ سال، تعویض آب در کپسول‌های آب/فوم و به طور کلی اطمینان از کارایی آنهاست. پس از هر سرویس، یک برچسب یا کارت تاریخ با ذکر تاریخ شارژ و تاریخ بازدید بعدی باید روی بدنه کپسول نصب شود . برای شیلنگ‌های داخل جعبه نیز آزمون فشار دوره‌ای (مثلاً هر ۵ سال یک‌بار) جهت اطمینان از سالم بودن بافت شیلنگ انجام می‌شود.

• استاندارد محصول:

دقت شود که خاموش‌کننده‌ها و تجهیزات جعبه، خود دارای استاندارد معتبر باشند. خاموش‌کننده باید استاندارد ملی ایران یا تأییدیه‌های بین‌المللی UL/FM یا EN3 را داشته باشد . شیلنگ‌ها و نازل‌ها نیز بهتر است دارای استاندارد EN671 یا UL باشند. این موضوع هم برای کارایی مطمئن مهم است و هم در بازرسی‌های ایمنی مدنظر قرار می‌گیرد.

• تمرین و آموزش:

بخشی از نگهداری موثر، آماده نگه داشتن نیروی انسانی جهت استفاده صحیح از این وسایل است. لذا توصیه می‌شود حداقل سالی یک‌بار مانور آموزشی استفاده از خاموش‌کننده و شیلنگ برای کارکنان/ساکنین برگزار شود تا در شرایط واقعی سردرگمی وجود نداشته باشد.

در صورت مشاهده هر گونه مشکل (مانند افت فشار کپسول، انسداد نازل، خرابی قفل جعبه و غیره)، باید فوراً نسبت به رفع آن اقدام شود. سوابق تمامی بازدیدها و عملیات تعمیر/شارژ نیز بهتر است در دفترچه‌ای ثبت گردد تا ردیابی تاریخچه سرویس میسر باشد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

رعایت استانداردهای نصب برای کپسول‌ها و جعبه‌های آتش‌نشانی از ضروریات ایمنی در هر ساختمانی است. با یک نصب صحیح و اصولی، این تجهیزات می‌توانند اولین سد دفاعی در برابر آتش‌سوزی باشند و قبل از گسترش حریق، آن را کنترل یا خاموش نمایند.

«در مقابل، نصب غیراستاندارد یا سهل‌انگاری در محل و ارتفاع نصب می‌تواند باعث شود هنگام وقوع آتش، خاموش‌کننده قابل دسترسی یا استفاده نباشد و خسارات جبران‌ناپذیری رخ دهد.»

خلاصه مهم‌ترین نکات اجرایی به صورت چک‌لیست:

• مکان‌یابی:

نصب کپسول‌ها در نزدیکی خروجی‌ها، در ارتفاع ۹۰ تا ۱۵۰ سانتیمتری دیوار، در دید مستقیم و مسیرهای فرار . جعبه‌های آتش‌نشانی در هر طبقه نزدیک راه‌پله یا خروجی اضطراری، با پوشش کامل فضای طبقه توسط طول شیلنگ .

• تعداد و فاصله:

حداقل یک خاموش‌کننده در هر طبقه؛ فاصله دسترسی حداکثر ~۲۳ متر برای فضاهای عادی (کاهش به ۱۰-۱۵ متر در مکان‌های پرخطر)  . جانمایی چندین جعبه در طبقات وسیع یا ساختمان‌های مرتفع به‌طوری که هیچ نقطه دور از ۳۰ متر شیلنگ نباشد.

• ارتفاع نصب:

کپسول‌های <۱۸kg با بالاترین نقطه ≤۱٫۵m و >۱۸kg ≤۱٫۰m از کف ؛ پایین تمام کپسول‌ها ≥۱۰cm از کف . مرکز قرقره شیلنگ‌های فایرباکس در ارتفاع ~۱٫۵m (بین ۰٫۹ تا ۱٫۵m طبق NFPA) .

• روش نصب و تجهیزات:

کپسول‌ها محکم روی براکت یا داخل کابینت شیشه‌دار نصب شوند . جعبه‌ها دارای شیلنگ استاندارد نیمه‌سخت + شیر و کوپلینگ مناسب (و شیلنگ برزنتی در صورت نیاز صنعتی) باشند . قفل جعبه‌ها بدون نیاز به کلید و فوراً قابل بازشدن باشد .

• علائم و دسترسی:

نصب تابلوهای راهنما بالای کپسول‌ها و جعبه‌ها، قابل مشاهده از راه دور . عدم وجود هر گونه مانع فیزیکی در مقابل تجهیزات . تأمین روشنایی اضطراری در محل تجهیزات.

• نگهداری:

بازدید چشمی منظم (و اطمینان از شارژ بودن کپسول‌ها) ؛ سرویس سالانه و ثبت تاریخچه؛ آموزش دوره‌ای کاربران.

با رعایت کامل موارد فوق، هم ایمنی جانی و مالی افراد تضمین می‌شود و هم تطابق با قوانین و استانداردها حاصل خواهد شد. به یاد داشته باشیم که طبق مقررات کار و ساختمان، عدم انطباق با استانداردهای ایمنی حریق می‌تواند عواقب قانونی از جمله جریمه‌های سنگین در پی داشته باشد . مهم‌تر آنکه در لحظه وقوع آتش‌سوزی، این تجهیزات نصب‌شده‌ی صحیح و نگهداری‌شده هستند که نقش قهرمان را بازی می‌کنند. پس سرمایه‌گذاری در نصب اصولی و نگهداشت مناسب آنان، سرمایه‌گذاری مستقیم برای حفاظت از جان انسان‌ها و دارایی‌ها است. امیدواریم با بهره‌گیری از این راهنما، محیط کاری یا زندگی خود را ایمن‌تر سازید و آمادگی مقابله با حریق را به بالاترین سطح استاندارد برسانید.